Naast de oude kerktoren van Nuenen bevond zich een begraafplaats die Vincent graag tekende en schilderde. Een aantal studies mislukten, maar over het schilderij Oude kerktoren van Nuenen was hij wél tevreden; dit werk stuurde hij in juni 1885 op naar zijn broer Theo die toen in Parijs woonde en daar Vincents werk onder de aandacht van kunstkenners bracht:

“Ik heb eenige details weggelaten – ik heb willen zeggen hoe die ruine aantoont aldaar sedert eeuwen de boeren ter ruste worden gelegd in de akkers zelve, welke zij bij hun leven doorwroeten – ik heb willen zeggen hoe doodeenvoudig het sterven & begraven gaat, doodleuk als ’t afvallen van ’t herfstblad – niets dan een beetje aard omgewoeld – een houten kruisje. De akkers er om heen – zij maken waar ’t gras van ’t kerhof eindigt, over ’t muurtje een laatste lijntje tegen den horizon – als een horizon van een zee. En nu zegt die ruine tot mij hoe een geloof en godsdienst vermolmde, al was ze hecht gegrondvest – hoe echter het leven & sterven der boertjes al mee ’t zelfde is en blijft, gelijkmatig uitspruiten en verwelken als ’t gras en de bloempjes die daar wassen op diens kerhofsgrond.” Lees de hele brief 

Vincents vader overleed op 27 maart 1885 plotseling aan een hartaanval. Hij werd op maandag 30 maart begraven op de begraafplaats. 

Een van Vincents favoriete plekken in Nuenen was de oude kerktoren die net buiten het dorp lag. Hij schilderde en tekende de toren die uit de vijftiende eeuw stamde tientallen keren, zoals op De oude kerktoren bij het vallen van de avond, De oude kerktoren van Nuenen met een ploeger, De oude kerktoren, De oude kerktoren van Nuenen. De toren was zichtbaar vanuit de achtertuin van de pastorie en daardoor is hij soms ook op werken van de tuin te zien, al plaatste Vincent de toren lang niet altijd op de juiste geografisch plek.

Toen Vincent nog in Den Haag woonde in 1883 schreef zijn broer Theo hem over de nieuwe woonplaats van hun ouders en noemde toen de oude kerktoren al. Vincent antwoordde daarop:

“Wat ge mij mededeelt omtrent hunne nieuwe omgeving interesseert mij ten hoogste. Zeer zeker zou ik wat graag zoo’n oud kerkje & kerkhof met zandgraven en oude houten kruisen trachten te maken.” Lees de hele brief

De oude kerktoren werd in 1885 afgebroken. Op 2 juni van dat jaar schreef Vincent onthutst:

“De oude toren wordt volgende week afgebroken! de spits is er reeds af” Lees de hele brief 

Vincent maakte het schilderij De oude kerktoren van Nuenen van de toren zonder de spits. Ook maakte hij de aquarel Verkoping van afbraak. De begraafplaats die bij de toren lag, bleef wel in functie en daar zou Vincents vader 1885 begraven worden.

Vincents vader was sinds augustus 1882 dominee in de Hervormde Kerk in Nuenen, een gemeente die destijds circa honderd leden telde. Toen Vincent in Nuenen woonde, schilderde hij in februari 1884 het kerkje speciaal voor zijn moeder die op dat moment op bed lag omdat zij haar dijbeen had gebroken. In de herfst van 1885 nam Vincent het schilderij Het uitgaan van de Hervormde Kerk te Nuenen vermoedelijk nog eens onder handen en voegde toen de kerkgangers toe.

Vermoedelijk bezocht Vincent nauwelijks of geen diensten in het kerkje, want hij had het christelijke geloof inmiddels al enkele jaren de rug toegekeerd en de verhouding met zijn vader was niet goed.

Vincent werkte regelmatig in de hut van de familie De Groot en kreeg daar het idee voor zijn schilderij De aardappeleters. De familie bestond uit moeder Cornelia met haar kinderen Hendrikus, Peter en Gordina (Sien) en de zoon van Gordina Cornelis. Vincent portretteerde Gordina (1855-1927) heel vaak: er zijn minstens twintig studies van haar bekend. Ook is het zeker dat zij een van de afgebeelde personen op De aardappeleters is.

Vincents kennis Willem van de Wakker memoreerde de totstandkoming van het werk. Volgens hem kwam Vincent:

“op een avond na den gehelen dag buiten geschilderd te hebben, langs het huisje van de familie De Groot, waar hij dikwijls werkte, en stapte daar naar binnen om even uit te rusten. Het gezin zat juist onder een lamp bijeen en begon te eten. Spontaan greep Vincent doek, penseel en palet en ving aan de groep te schilderen.” (bron: De Brouwer, 1984)

De aardappeleters was het eerste doek dat Vincent als een écht schilderij beschouwde in tegenstelling tot de vele geschilderde studies die hij maakte. In de voorstelling kwamen zaken samen waar hij druk bezig mee was geweest, zoals figuurstudies en het creëren van licht en donkercontrasten. Bovendien voldeed De aardappeleters volledig aan Vincents behoefte om een echt boerenschilderij te maken.

“Ik heb n.l. wel terdeeg er op willen werken men de gedachte krijge dat die luidjes die bij hun lampje hun aardappels eten, met die handen die zij in den schotel steken zelf de aarde hebben omgespit en het spreekt dus van handenarbeid en van – dat zij hun eten zoo eerlijk verdiend hebben.” Lees de hele brief

Dat Vincent ook op zoek was naar een grotere betekenis van het werk blijkt uit wat hij schreef:

“Het schilderen van het boerenleven is iets ernstigs en ik voor mij zoude zelfverwijt hebben als ik niet trachtte schilderijen te maken zóó dat zij serieuse dingen te denken geven kunnen aan wie serieus over kunst en over leven denkt.” Lees de hele brief 

Vincent vond enkele jaren later, in 1887, De Aardappeleters nog steeds een van zijn beste schilderijen:

“Wat ik van mijn eigen werk denk is dat het schilderij van de boeren die aardappels eten, wat ik in Nuenen maakte, après tout het beste is dat ik maakte.” Lees de hele brief

Het schilderij wordt ook vandaag de dag nog beschouwd als Vincents topwerk uit de Hollandse periode beschouwd. Van De aardappeleters zijn drie verschillende geschilderde versies: een schets, een studie en het uiteindelijke tableau. Ook maakte hij op basis van de studie een litho van de scène.

Margaretha ‘Margot’ Begemann (1841-1907) was het buurmeisje van Vincent in Nuenen. Toen Vincents moeder in juli 1884 op bed lag om van haar gebroken dijbeen te herstellen, nam Margot de naailessen over die mevrouw Van Gogh normaal gaf. In die periode ontstond een verliefdheid tussen Vincent en Margot en Vincent deed haar zelfs een huwelijksaanzoek.

Margot had veel last van nervositeit en stemmingswisselingen. Tijdens een wandeling in september 1884 kreeg zij een aanval en Vincent ontdekte dat zij een zelfmoordpoging had gedaan door vergif in te nemen. Hij dwong haar direct over te geven om zo het vergif kwijt te raken. Vervolgens consulteerde hij een dokter. Omdat niemand in het dorp van het voorval mocht weten, werd zij naar een arts in Utrecht gebracht onder het mom van een zakenreis. Toen Margot in Utrecht verbleef, bezocht Vincent haar. Zij zou uiteindelijk pas in maart 1885 terugkeren naar Nuenen.

Vincent sprak zich uit over haar:

“Het is jammer dat ik haar niet vroeger heb ontmoet – een jaar of 10 geleden b.v. Ze maakt op mij nu den indruk van een cremona viool die bedorven is vroeger door slechte knoeiers van reparateurs. En in den toestand waarin ik haar ontmoette was er naar me blijkt wel wat al te veel aan verknoeid.Maar oorspronkelijk was het een zeldzaam exemplaar van groote waarde. en nog heeft zij quand même veel waarde.” Lees de hele brief

Ook jaren later, toen Vincent al in Frankrijk woonde, vroeg hij zijn familieleden hoe het met Margot ging. Ook schreef hij in 1889 dat hij graag wilde dat Margot een werk van hem zou krijgen. Het is bekend dat Margot vroege werken van Vincent in bezit had: De oude kerktoren van Nuenen en Boerderij met bomen.